Sunday, March 20, 2016

Seramikte Form ve Kullanım

Seramiklerin günümüzde olduğu gibi, geçmiş bin yıllarda da kullanım alanı oldukça çeşitli olmuştur. Ancak, seramiğin en yaygın kullanım alanının, mutfak ve yiyecekle ilgili işlevlere ait olduğu görülmektedir. Bu kapsamda bakıldığında, seramik kapların yiyeceğe ilişkin ihtiyaçlara yönelik üç temel işlevi var:

1. Depolama/Saklama

2. İşlemden geçirme

3. Taşıma

Bu işlevleri alt başlıklara bölmek mümkün. Örneğin Depolama ->Uzun ve kısa süreli, sıvı veya kuru gıda. İşlemden geçirme-> Isıyla, ısı olmadan vb. Kapların hangi ihtiyaca hizmet ettiği ise kabın tercih edilen formu üzerinde belirleyici etkiye sahiptir. Ancak, bazı kapların birden fazla amaca hizmet edebileceği de unutulmamalı (Örneğin, testiler hem suyu taşımak, hem ev içerisindeki kullanım zamanlarına kadar suyu depolamak/saklamak amaçlı kullanılabilir).Genellikle kapları işlevlerine göre adlandırmak mümkün. Ör. Kase, kavanoz, küp, fincan vb. Bunlargenel terimler, her zaman kaba ait yeterli bilgiyi sağlamayabiliyorlar. Ayrıca bazen kabın hangikategoriye girdiğini belirlemek zor olabiliyor. Örn. Kap kavanoz mu, vazo mu?Belirli bölgelerde, örn. Yunan arkeolojisinde, belirli kap formlarını tanımlayan spesifik terimler var,

krater, kylix vb.

Kapları anatomik olarak tanımlamak mümkün. Kap gövdesinin, en tepeden en dibe kadar çeşitli bölümleri:

Ağız: Kabın açıklığının bulunduğu üst kısmının kenar kesimi

Boyun: Ağız kenarı ile gövde ya da omuz arasındaki kesim

Omuz: Ağız ya da boyun ile gövde arasındaki geçiş bölgesi, kabın genel yüksekliğinin üst yarısı, bukesimin en geniş yeri.

Gövde: Omuz ile dip arasındaki bölge, üst ve alt gövde olarak ayrılır.

Karın: Kabın genel yüksekliğinin alt yarısı, bu kesimin en geniş yeri, gövde ile dip ya da kaidearasındaki geçiş bölgesidir.

Dip: Kabın üzerinde durduğu düzlem.

Kaide, Ayak: Kabın üzerinde durduğu, dibe dıştan eklenmiş bölüm.

Kaplar emzik, akıtacak, kulp, tutamak, ayak gibi çeşitli diğer unsurlara da sahip olabilir ve bu unsurları da anatomik olarak tanımlamak mümkündür. Kabın anatomisine ait ikincil unsurlar ise ağız ve dudakların formu, kabın duvarlarına yapılmış süslemeler, eklemeler vb.’dir.

Formları tanımlamak:

İşleve yönelik tanımlamalar:

İşleve yönelik tanımlamalarda, kabın kullanım amacına yönelik çıkarımlar gözönünde bulundurulur. İşleve yönelik tanımlamalarda, bir standarda ulaşabilmek için genellikle kabın boyu ile en büyük çapının oranı ve ağız bölümünün biçimi/büyüklüğü gibi unsurlar dikkate alınır. Örneğin, bir kap kase mi, çanak mı? Bunu, hesaplanan orana göre karar verebiliyoruz. Kabın yüksekliğini hesaplarken gövde ve boyun hesaplanır ancak genellikle tabana ait destekleyici unsurlar hesaplanmaz. Genellikle en geniş çap gövde veya ağızda görülen en geniş çaptır, emzik, kulp gibi eklemeler hesaba katılmaz.

Bu sistem, kapların form tipolojisinde bir standart yaratmak adına işlevsel olmuştur, ancak kapların özgün olup çok değişik form ve oranlara sahip olduğu durumlarda, kapları bu kriterleri ele alarak bir tanıma sokmak zor olabilmektedir. Ayrıca, kabın oranları gözönüne alınarak atandığı form tipi, kabın işlevini yansıtmıyor da olabilir.

Kapların kontürlerine yönelik tanımlamalar:

Bu tanımlama biçiminde, kapların kontürü ve görünümleri temel alınır, kase, kavanoz gibi genel işlevsel adlandırmalardan kaçınılır. Kaplar, görünümlerine göre adlandırılır. Gövdeler basit veya bileşik olabilmektedir. Gövde üzerinde görülen kesişim noktaları, eğilme noktaları ve kabın uç noktaları kabın silueti üzerinde belirleyicidir (Dışbükey, iç bükey vb.).

Geometrik veya hacimsel tanımlamalar:

Bu tanımlama biçiminde kapların hacimsel geometrisi dikkate alınır. Tanımlamalar yapılırken, küre, elipsoid, ovaloid, silindir, konik, hiperbolid gibi tanımlar kullanılır. Çoğu kabı geometrik olarak tanımlamak mümkündür, örneğin büyük pithoslar, kabaca iki kesik koniğin birleşimi olarak düşünülebilir. Bu tanımlama yönteminin avantajı, geometrik şekillerin temel referansları bilindiğinde (örn. Yükseklik, çap vb.), hacimlerinin hesaplamanın çok kolay oluşudur. Böylece, özellikle depolama kaplarının kapasitelerine yönelik tahminlerde bulunmak oldukça kolaylaşmaktadır.

Formlar ve Kullanım Alanları:

Kabın formunu etkileyen aşağıdaki unsurlar, kabın kullanımıyla da doğrudan ilişkilidir:

- Kabın hacmi

- Kabın dengesi

- Kabın içeriğinin erişilebilirliği

- Kabın taşınabilirliği

Kabın hacmi, kabın şekli ve büyüklüğüyle ilişkilidir. Kabın katı mı yoksa sıvı mı ihtiva edeceği, ihtiva edeceği malzemenin saklanacağı süre ve kaç kişi tarafından kullanılacağı, ve çevresel faktörler (örneğin su kaynağının kullanım alanına uzaklığı) belirleyici olabilmektedir. Kapların standart hacimlerde veya bu standart hacimlerin katlarında da üretilebilmektedirler.

Kabın dengesi, kabın itildiği durumlarda devrilmeye karşı direncini yansıtmaktadır. Şekil, oran, ağırlık merkezi, taban genişliği gibi unsurlar kabın dengesi üzerinde belirleyicidir. Örn. Geniş tabanlı, yüksekliği daha az olan kaplar daha dengelidir. Yüksek, uzun boyunlu, dar tabanlı kapların ise ağırlık merkezi daha yukardadır, bu nedenle devrilmeye daha müsaittirler. Ancak, bu durum istenen bir özellik de olabilir, örneğin bir sıvının kaptan akıtılacağı durumlarda, kabı kolayca devirebilmek kullanımda kolaylık sağlamaktadır. Yükseklik/gövde çapı fazla olan kapların dengesini arttırmak için omuzlar daha aşağı noktalara yerleştirilebilir.

Kabın içeriğinin erişilebilirliği, ağız bölgesinin çapıyla ilişkilidir. Ağzı dar olan kapların içine erişmek güçtür. Büyük ve derin kapların içeriğine erişmek de benzer şekilde güçtür. Derinliği az olan ve ağız çapı geniş olan kapların içeriğine ise erişmek çok çok kolaydır. Yüksek ve ince boyunlu bir kabın içeriğine erişmek güç olabilir, ancak sıvıların kaptan döküldüğü durumlarda, bu sıvının istenen yere dökülmesine imkan veren istenen bir özellik olacaktır.

Kabın taşınabilirliği boyutu, ağırlığı ve kolay tutulabilirliği ile ilgili. Örneğin, sıcak içeceklerin içileceği bir bardağın kulplu olması, onun kullanımını/tutulabilirliğini kolaylaştırıyor. Kabın ağırlığı, boyutunun yanı sıra, cidar kalınlığı ile de ilişkili. Kabın taşınabilirliğinde önemli olan bir başka unsur ise taşıma esnasında kap içeriğinin güvenliği. Örn. Kabın kapaklı oluşu veya ağzının olası devrilmeler sonucundaki dökülmelere karşı kapatılabilir oluşu.

Kap formu ve kullanım ilişkisi:

Genellikle uzun süreli depolama/saklama amacı taşıyan kaplar büyüktür ve dolu oldukları zaman kolaylıkla taşınamayacak kadar ağırdırlar. Etnolojik veriler sıvılar için üretilmiş saklama kaplarının katılar için üretilmiş saklama kaplarına göre daha fazla çeşitliliğe sahip olduğunu göstermiştir. Sıvı saklama kapları dökmeyi kolaylaştırmak amacıyla daha ince-uzun yapıda, kuru saklama kapları ise göreceli olarak daha kısa ve tıknaz yapıdadır, ağız genişlikleri değişken boylarda olabilmektedir.

Form dışında, kabın kullanımında belirleyici olan ve hammadde/üretim teknikleri ile

doğrudan ilgili olan diğer unsurlar :

- Kabın cidarı

- Mekanik strese karşı dayanıklılığı

- Termal strese karşı dayanıklılığı

- Gözenekliliği

- Yüzey işlemleri

Pişirme kapları çok çeşitli biçimlerde olabilmektedir. Ancak genel bir özellik olarak, termal

dayanıklığın daha yüksek olması için keskin köşeler yerine yuvarlak formlara sahiptirler. Isıyı daha iyi iletmek amacıyla cidar kalınlığının fazla olmaması tercih edilir. Genel olarak kaba dokulu, gözenekli ve termal genleşme katsayısı düşük olan malzeme katkılarına sahiptirler. Pişirme kaplarının ağız genişlikleri yemeklerin kabın içerisine konulmasına ve çıkarılmasına izin verecek çapta olmalıdır. Ancak ağırlıklı olarak su kaynatılan kapların daha dar bir ağız genişliğine sahip olması ve daha uzun gövdeli olması buharlaşma miktarını azaltacağı için suyun daha kolay kaynamasına olanak verecektir. Kızartma işlevindeki kapların ise daha yayvan/tava biçimli olmaları beklenmelidir. Sunum ve yemek kapları çok çeşitli biçimlerde olabilmektedir. Onların da yemeklere kolay erişilebilecek bir ve kolay devrilmeyecek formlarda olmaları gerekmektedir (Kase ve tabaklar). Sıcak yiyecek/içecek bulunduran kapları taşımak amacıyla tutamaklar/kulplar tercih edilebilir. Sıcak sıvıyı taşıyacak bir bardak kulbun yanı sıra ısıyı izole etmek amacıyla kalın cidara da sahip olabilir.

Taşıma işlevine yönelik olarak kabın dolu olduğu zamanlardaki ağırılğı önemlidir. Su taşımaya yönelik kaplar/testiler genellikle 7,5- 17 lt hacim aralığında, dolu olduklarında yaklaşık 8-16 kg ağırlığındalar.

Corint amforası doluyken 25-85 kg arasında olmalı, muhtemelen yuvarlanarak taşınıyor ve gemilere yükleniyordu. Uzun mesafeli ticarette kullanılan kaplar hem taşıma hem de depolama/saklama işlevine sahip olmalı. Bu nedenle hem ürünü iyi korumaları (örn. Ağızlarının sıkı bir şekilde kapalı olabilmesi, sızdırmaz olmaları) hem de kolay taşınabilir olmaları önemli. Bu tür kaplarda kalın cidar ağırlık açısından dezavantaj sağlayabilir, ancak dayanıklılık açısından tercih de edilebilir. Ayrıca kapların form olarak kolay stoklamayı sağlayabilmesi önemli. Örn. Gemiye pek çok amfora sığabilmeli. Bu tür kaplar arasında üst üste devrilmeden yerleştirilebilmelerine olanak tanıyan kenar biçimlerine olanak veren örnekler de var. Ağız açıklığı sınırlandırılmamış olan formlarda (örn. Kase), el veya kaşık benzeri aletler kolayca kabın içine ulaşabilir. Bu hem yemeklerin sunumu ve kolay yenilebilmesi açısından, hem de kabın içerisinde malzemelerin karıştırılması gibi bir işlem yapılacaksa kolaylı. Ağız açıklığı sınırlandırılmış olan formlarda ise içinde malzemeleri (özellikle sıvıları) korumak amacıyla anlamlı. Küçük ağız açıklığına sahip kapların ağızlarını kapamak da daha kolay.

Boyunlu kaplar hem depolama, hem taşıma açısından işlevsel (örneğin suyun bir yerden bir yere taşınması, kullanım zamanına kadar korunması, boyun suyun taşınırken dökülme ihtimalini kısıtlıyor). Uzun ve ucu dışa doğru açılan bir boyun hem akıtacak hem de huni görevi görerek, sıvıların hem kap dışına kolay dökülmesine, hem de kabın sıvıyla daha kolay doldurulmasında kolaylık sağılyor. Geniş boyunlu bir kap bazen dökülerek kap dışına çıkarılan, bazen de kepçe vb. bir araçla kap dışına çıkarılan içeriğin saklandığı kaplarda işlevsel. Ağız kenarının şekli de, kabın işlevine hizmet edebilir. Örneğin dar boyunlu taşıma kaplarında ağız kenarının daha kalın yapılması, boyunların kazayla kırılmalarına karşı dayanıklılık sağlayabilir. Veya ağız kenarının biçimi kabın kaldırılmasını kolaylaştıracak bir forma sahip olabilir. Ya da kabın içindeki sıvıyı daha kolay akıtmasını sağlayacak. Ayrıca ağız kenarının biçimi, kabın ağzının daha kolay bağlanmasını destekleyebilir.

Kabın tabanı/dip bölümü kabın dengesini etkileyen en önemli unsurlardan biridir. Düz dipli kaplar gövdeyle açılı şekilde birleşeceği ve bu da termal stresi karşı dayanısızlık getireceği için, genellikle pişirme kaplarında düz dip yerine yuvarlak forma sahip dipler tercih edilir. Bu aynı zamanda, kabın alevlerle temas eden yüzey alanınını da arttıracaktır. Baş üzerinde taşınan su taşıma kaplarında iç bükey dipler görülebilir.

Şekiller/Fotoğraflar:

1. Kapların kullanım alanlarına ilişkin sınıflandırma (Rice, 1987, s. 209, Şek. 7.1)

2. Kap gövdesinin bölümleri (Ökse, 2012, s. 112, Şek. 70)

3. Çeşitli kap biçimlerine ait bölümler (Rice, 1987, s. 213, Şek. 7.2)

4. Ağız ve dudak formları (Rice, 1987, s. 214, Şek. 7.3)

5. Kapların işleve yönelik sınıflandırılmasında kullanılan oranlar (Rice, 1987, s. 216, Şek. 7.4)

6. Kap profiline ilişkin belirleyici noktalar (Rice, 1987, s. 218, Şek. 7.5)

7. Kap tanımlamada kullanılan geometrik hacimler (Rice, 1987, s. 219, Şek. 7.6)

8. Geometrik hacimlerin hesaplanmasında referans alınan ölçümler (Rice, 1987, s. 221, Şek.

7.6)

Kaynakça:

1. Rice, P.M, Pottery Analysis, A Sourcebook. The University of Chicago Press, Chicago and